Actieagenda Digitalisering Energiesysteem moet netcongestie verminderen, pleidooi voor uitrol energiemanagementsystemen

De demissionair minister van Klimaat en Groene Groei heeft de actieagenda aangeboden aan de Tweede Kamer. De agenda is tot stand gekomen door samenwerking tussen bedrijven en organisaties uit de energie- en ICT-sector, overheden, netbeheerders en kennisinstellingen; waaronder de Topsector Energie en TNO. Het document volgt op het Nationaal Plan Energiesysteem uit 2023, waarin het kabinet al aankondigde de rol van digitalisering verder uit te werken.

Focus op elektriciteit
De actieagenda bevat 29 acties verdeeld over 5 samenhangende thema’s. Deze thema’s richten zich op waar digitalisering de energietransitie kan versnellen, met een focus op het elektriciteitssysteem. De agenda is bedoeld om bestaande digitale projecten in de energiesector te versterken en te versnellen, en om nieuwe acties te formuleren voor actuele problemen zoals netcongestie, hoge kosten en kwetsbaarheden.

‘Digitalisering is geen doel op zich, maar een krachtige motor voor innovatie en samenwerking in de energietransitie’, zegt Michel Emde, principal business consultant digitalisering energiesystemen bij TNO. ‘Met deze actieagenda zetten we een eerste stap naar een ecosysteem waarin kennis, data en mensen samenkomen om het energiesysteem slimmer, flexibeler en rechtvaardiger te maken.’

Inzicht door digitalisering
Het eerste thema van de agenda richt zich op inzicht in het elektriciteitssysteem. Een deel van het systeem is nog niet of onvoldoende gedigitaliseerd, waardoor data en informatie over de huidige situatie en toekomstige ontwikkelingen ontbreekt. De in de Energiewet aangekondigde Gegevensuitwisselingsentiteit (GUE) zal hierin een belangrijke rol spelen door duidelijke afspraken te maken over wie data verzamelt, wie toegang krijgt en onder welke voorwaarden.

Het tweede thema betreft het beter benutten van netwerkcapaciteit. In het Landelijk Actieprogramma Netcongestie is ‘beter benutten’ 1 van de 3 actielijnen. Digitalisering speelt hierin een sleutelrol doordat opwek, opslag, verbruik en belasting van het net beter worden voorspeld en op elkaar afgestemd met behulp van slimme meters, sensoren, kunstmatige intelligentie en slimme apparaten die met elkaar communiceren.

Energiemanagementsystemen essentieel
Het derde thema gaat over goed toegeruste deelnemers. Huishoudens, bedrijven en lokale initiatieven spelen een belangrijke rol in de energietransitie, en digitale oplossingen moeten hen daarbij ondersteunen. Energiemanagementsystemen (ems) en aangepaste ICT-systemen zijn volgens de opstellers van de actieagenda nodig bij het leveren van energie en het afstemmen van vraag en aanbod.

Home energy management systems (hems) kunnen huishoudens en bedrijven helpen om automatisch rekening te houden met de ruimte op het net en goedkopere momenten om energie op te wekken of te gebruiken. Om dit technisch goed te laten werken zijn afspraken nodig over standaarden en communicatieprotocollen. Afgelopen november zijn bij normalisatie-instituut NEN 3 trajecten gestart om te komen tot technische afspraken voor slimme apparaten.

De grootste uitdagingen voor energiemanagementsystemen zijn volgens de agenda het gebrek aan kennis en de onduidelijkheid over hun meerwaarde voor gebruikers. Installateurs moeten goed advies kunnen geven over installatie en gebruik, wat nieuwe digitale vaardigheden vereist. Het verdwijnen van de salderingsregeling en de komst van dynamische tarieven maken energiemanagementsystemen aantrekkelijker, maar dat zal volgens de agenda niet genoeg zijn om consumenten te overtuigen. Een goed portfolio aan flexibiliteitsdiensten ontbreekt nog.

Wanneer achter de meter meerdere slimme apparaten actief zijn, is coördinatie noodzakelijk. Dit geldt vooral voor 4 apparaten met hoog vermogen: de omvormer van zonnepanelen, de thuisbatterij, de laadpaal en de warmtepomp of airco. Het energiemanagementsysteem kan een centrale rol spelen als koppelvlak tussen de regionale netbeheerder en de gebruiker voor het benutten van flexibiliteit. Als apparaten zelfstandig optimaliseren op dynamische energietarieven zonder onderlinge afstemming, kan dat leiden tot inefficiënt gebruik van netwerkcapaciteit waarschuwen de schrijvers.

Weerbaarheid en integratie
Het vierde thema van de actieagenda betreft een geïntegreerd en weerbaar elektriciteitssysteem. Het energiesysteem wordt steeds complexer en meer gedistribueerd. Dat vraagt om een verregaande integratie van alle onderdelen, zowel in het fysieke systeem als in de digitale laag. Cyber- en fysieke weerbaarheid is essentieel voor een veilige en betrouwbare energievoorziening. Tegelijk is het belangrijk om ongewenste afhankelijkheden te voorkomen, bijvoorbeeld van buitenlandse clouddiensten of dominante techbedrijven.

Het vijfde en laatste thema van de actieagenda richt zich op planning, aanleg en monitoring van het elektriciteitssysteem. Het gebruik van digitale technologie ondersteunt deze processen door inzicht te bieden in ruimtelijke en systeemafhankelijke keuzes. Instrumenten zoals planningsmodellen, visualisatietools en digital twins helpen energie- en ruimtelijke plannen beter op elkaar af te stemmen.

Uitvoering vanaf 2026
Niels Redeker, directeur strategie energiesysteem bij het ministerie van Klimaat en Groene Groei, benadrukt het belang van de agenda. ‘Met deze actieagenda zetten we niet alleen in op technologie, maar vooral op een energiesysteem dat betaalbaar, betrouwbaar en duurzaam blijft voor iedereen’, zegt Redeker. ‘Digitalisering is cruciaal om de energietransitie te versnellen en Nederland toekomstbestendig te maken.’

Het kabinet neemt de verantwoordelijkheid voor het beleid op de digitalisering van het energiesysteem en stelt randvoorwaarden op die dit mogelijk maken. Bij de uitvoering van individuele acties uit de agenda ligt de verantwoordelijkheid met name bij het ministerie van Klimaat en Groene Groei, maar ook het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening en het ministerie van Economische Zaken hebben een rol.

De uitvoering van de actieagenda start in 2026 en wordt gecoördineerd door het programma Digitalisering van de Topsector Energie. Claire Groosman, programma directeur digitalisering bij Topsector Energie, roept marktpartijen op om aan te sluiten. ‘De energietransitie en digitalisering zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden’, zegt Groosman. ‘Daarom bundelen we in 2026 bestaande initiatieven, versterken we wat al werkt en versnellen we de uitvoering.’

Herijking in 2028
De focus van de eerste versie van actieagenda ligt op het elektriciteitssysteem. Digitalisering van andere systemen, zoals warmte en waterstof, valt nu nog buiten de scope maar kan in een latere versie worden toegevoegd. Aangezien ontwikkelingen in het digitale domein elkaar snel opvolgen, is het noodzakelijk dat de uitvoering van de agenda centraal gecoördineerd wordt.

Naar verwachting wordt de Actieagenda Digitalisering van het Energiesysteem herijkt als er in 2028 een nieuw Nationaal Plan Energiesysteem verschijnt. De Tweede Kamer wordt hier tegen die tijd over geïnformeerd.