Het Dilemma | Op gang houden van de energietransitie kan niet zonder meer dwang

Woningeigenaren moeten vanaf 1 februari verplicht verduurzamen bij ingrijpende renovatie. Gemeenten krijgen volgend jaar de mogelijkheid om zonnepanelen op bedrijfsdaken te verplichten. Verplicht van het gas af bij aanleg van een warmtenet. De energietransitie wordt steeds minder vrijblijvend… Is dit de weg om tot duurzaam gedrag te komen? Absoluut, zegt Reint Jan Renes, lector Psychologie voor een Duurzame Stad bij Hogeschool van Amsterdam.

Nederlanders reageren slecht op dwang, is het nodig?
‘Verreweg de meeste mensen erkennen dat klimaatverandering een groot probleem is, dat de mens die veroorzaakt en dat we er actie op moeten ondernemen. De intenties van mensen kunnen echter nog zo mooi zijn, het is iets anders om ook daadwerkelijk zelf stappen in verduurzaming te zetten. Je moet oude dingen loslaten, over onzekerheden heen stappen, het kost geld… Er is dus sprake van een motivational gap, dat is een giftig element in heel veel fundamentele veranderingsprocessen. Je overwint die bij de meeste mensen niet met zachte hand.’

De uitrol van pv is inmiddels toch op stoom?
‘Er zijn mensen die de motivational gap hebben geslecht. Je zou kunnen zeggen dat zonnepanelen op je dak leggen inmiddels een no-brainer is. Maar voor de meesten is het feitelijk nog een ver-van-mijn-bedshow. Dat is niet vreemd. We zien het bijvoorbeeld ook bij het eten van vlees. Mensen willen wel minderen of stoppen, maar in de praktijk lukt dat slechts een klein percentage. Een van onze projecten draait om elektrische deelauto’s. De gemeente Amsterdam heeft verschillende e-hubs gecreëerd, wij doen daar onderzoek naar. De reactie van autobezitters is doorgaans “dat is mooi, maar het is niet voor mij”. De vraag is dus wat nodig is om mensen te bewegen om echt stappen in verduurzaming te zetten? Wij onderzoeken dat op de domeinen eten, wonen, reizen en consumeren.’

En wat is het antwoord daarop wat betreft de energietransitie?
‘Het begint met communicatie, het uitleggen van het wat en waarom. Daarin is nog een wereld te winnen, dat merk ik zelfs in mijn eigen collegezaal. Vraag ik studenten wie het Outbreak Management Team (OMT) kent en alle handen gaan omhoog, vraag ik ze wie weet wat IPCC (red. het VN-klimaatpanel) is, dan gaan de meeste weer naar beneden. Daarnaast moet je context bieden; mensen de gelegenheid geven stappen te zetten, zowel technisch als financieel. Daarnaast moet je het proces controleren. Bij dat laatste heb je het dan al snel over regulering, ook in het kader van het afdwingen van ontwikkelingen door gedrag te verplichten of alternatief gedrag bijzonder onaantrekkelijk te maken. We zijn inmiddels aangekomen op het punt dat dat laatste noodzaak is. Er is een grens aan wat we met een goede discussie en subsidies kunnen bereiken.’

Wordt dat besef breed gedeeld?
‘Ik denk dat er nog sprake is van een flinke naïviteit. Er is al heel veel mogelijk met de technologie die we voorhanden hebben, de menselijke dimensie is echter net zo belangrijk en dat wordt vaak niet gezien. Neem ons project met airborn windenenergie. Het optimisme van de veelal technische deelnemers is groot, er wordt zwaar vertrouwd op empirisch wetenschappelijk bewijs dat het technisch kan en werkt. Er wordt zonder datzelfde bewijs echter ook vertrouwd op de acceptatie van de omwonenden, een vlieger heeft – zo wordt gesteld – immers een mindere impact wat betreft geluid en zicht dan een windturbine. Ik vind dat optimisme opvallend. Societal readiness is iets geheel anders dan technical readiness.’

Worstelen overheden met het thema dwang?
‘Zeker, wij krijgen daar heel veel vragen over. Dat is ook niet verwonderlijk, bijvoorbeeld gezien de verduurzamingsopgave waar gemeenten voor staan. Die is groot en het moet nu echt gaan gebeuren. Het besef dat het niet vanzelf zal gaan, groeit bij overheden. Gedrag afdwingen is tegelijkertijd een spannend thema voor ze. Angst is echter een slechte raadgever, ook in dit geval.’

Wat bedoel je daarmee?
‘Zaken komen pas echt in beweging als ze gaan schuren. Dat zag je ook tijdens de coronapandemie. Die 1,5 meter afstand houden was prima. Maar de ernst van de situatie werd veel duidelijker toen mondmaskers verplicht werden, winkels sloten, er een avondklok werd ingesteld… Natuurlijk ontstaan er dan protesten en een groep die hoe dan ook niet meewil. Maar er wordt wel een discussie gevoerd, en dat leidt weer tot een bredere bewustwording en gedragsverandering. Onverschilligheid is een groter probleem dan weerstand. Hetzelfde is noodzaak wat betreft de energietransitie. We gaan ons doel voor 2030 niet bereiken met polderen. Individuele vrijheden zullen soms moeten wijken voor het collectieve belang.’