CIRCUSOL: ‘De volle potentie van circulaire businessmodellen moet worden ontketend’

Bart Mantels is Program Manager Sustainable Materials Management bij de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO), een onafhankelijke onderzoeksorganisatie op het gebied van cleantech en duurzame ontwikkeling. Uit zijn groep kwam het initiatief voor CIRCUSOL. Binnen dit Europese innovatieproject werden 4,5 jaar lang de kansen voor circulaire businessmodellen voor zonnepanelen en batterijen voor elektrische auto’s (ev) onderzocht. Die zijn groot, maar niet evident voor alle marktsegmenten.

Hoe ontstond het idee voor CIRCUSOL?
‘In een duurzame economie is het zinvol om de levensduur van producten te verlengen, zolang dit economisch en qua milieu-impact relevant is. We moeten dus af van de take-make-dispose-praktijk van nu. Circulaire businessmodellen zijn een mooi alternatief. Maar ze zijn nog lang niet mainstream. Wat is de werkelijke potentie en wat is nodig om deze waar te maken? Dat zijn relevante vragen, zeker voor mijn team dat zich richt op strategie en beleidsadvies aangaande slim en duurzaam omgaan met materialen.’

Wat is een circulair businessmodel?
‘Wij hebben ons gefocust op Product-Service-Systemen. Daarbij biedt een leverancier een gebruiker een dienst aan in plaats van het product te verkopen. De gebruiker hoeft niet noodzakelijk eigenaar te zijn van een duurzame energie-installatie, maar hij wil betrouwbare en duurzame energie. Dit biedt kansen om deze diensten te leveren met producten die een tweede leven krijgen.’

Waarom?
Momenteel zie je niet zelden dat hele pv-installaties worden vervangen als bijvoorbeeld enkele zonnepanelen kapotgaan vanwege stormschade. Je ziet ook dat systemen die feitelijk nog goed functioneren, worden vervangen door nieuwere met een hogere efficiëntie. Dat is allemaal verspilling uit het oogpunt van duurzaam materialengebruik. Hergebruik, renovatie of revisie kunnen significant bijdragen aan besparen op materialen en kosten, en het voorkomen van een grote afvalberg.’

Waarom de focus op zonnepanelen en ev-batterijen?
‘Die worden dit decennium grootschalig uitgerold. Een circulaire economie en hernieuwbare energie moeten hand in hand gaan om een duurzame transitie naar een koolstofarme toekomst te waarborgen. Dat besef is de afgelopen jaren met covid en een energiecrisis versterkt, ook vanuit een economisch perspectief. Het materialenvraagstuk en onze afhankelijkheid van het buitenland kwamen steeds meer aan het licht. Ons project is dus alleen maar relevanter geworden.’

Waarom zijn circulaire businessmodellen nog niet mainstream?
‘Het is nogal gemakkelijk om circulariteit uit te tekenen als een eenvoudig model, bijvoorbeeld in een cirkel van grondstoffenwinning tot en met recyling. De werkelijkheid is echter zeer complex. Het vergt interactie tussen allerhande partijen in de waardeketen en het werkt alleen als de kosten competitief zijn met het niet-duurzame alternatief – voor bedrijven en de eindgebruikers. Bovendien moeten alle stakeholders er financiële voordelen van plukken, dat is geen eenvoudig verhaal.’

Waar ligt de sleutel tot succes?
‘De verantwoordelijkheid ligt niet bij gebruikers. Functioneren de zonnepanelen nog goed, is er preventief onderhoud nodig, wat als ze dadelijk aan het einde van hun leven zijn? Gebruikers zijn niet goed geplaatst om zich met dit soort vragen bezig te houden en daar een antwoord op te geven. Dat zijn installateurs of dienstenleveranciers in principe echter wel. Zij kunnen een allesomvattend contract aanbieden dat financiering, installatie, onderhoud en recycling omvat. De gebruiker betaalt een prijs per kilowattuur en hoeft zich voor de rest nergens om te bekommeren. Zolang de leverancier de overeengekomen dienst levert, maakt het niemand iets uit of hij dat doet met nieuwe producten of met hergebruikte.’

Jullie hebben diverse demonstrators opgetuigd…
‘We werkten binnen CIRCUSOL met 15 partners uit 7 Europese landen samen in pilots aangaande het ontwikkelen van een circulaire economie in de zonne-energiesector. Een project betrof zonnepanelen op een plat dak van een co-housing complex waar 22 gezinnen wonen. Een ander was een groot zonnedak op een overkapping van een truckstop met energievoorziening voor de bezoekers. Nog een demonstrator draaide bijvoorbeeld om mobility-as-a-service; het laden van elektrische steps met zonnestroom.’

Wat zijn de belangrijkste resultaten die jullie hebben geboekt?
‘Niet ieder project was een succes of kwam van de grond. In de rijkere westerse landen was kapitaal de voorbije jaren erg goedkoop. Zelf investeren in een zonne-energiesysteem is daardoor doorgaans financieel interessanter dan een product-service-overeenkomst aangaan. Door de hoge loonkosten is bovendien het testen en opnieuw installeren van zonnepanelen relatief duur, waardoor het prijsvoordeel van hergebruikte producten niet doorweegt. In minder welvarende landen liggen wat dat betreft grotere kansen, omdat de investering daar een grotere drempel vormt en de loonkosten lager liggen. Er is ook veel argwaan aangaande het gebruik van tweedehandsproducten. Hierbij speelt ook een esthetisch aspect. Als een zonnepaneel kapotgaat of niet optimaal functioneert dan accepteert niet iedereen dat het wordt vervangen door een product dat er anders uitziet.’

Dat pleit niet voor circulaire businessmodellen…
‘Er liggen ook enorme kansen, bijvoorbeeld op platte daken van scholen, ziekenhuizen en bedrijven. Die richten zich op hun corebusiness, willen verduurzamen en vinden het prettig als daarbij alles uit handen wordt genomen. De zonnepanelen liggen doorgaans hoog en uit het oog, esthetiek is vaak geen issue. Ook in een segment als agri-pv is de potentiële toegevoegde waarde van een circulair businessmodel mogelijk groot. En wat betreft het verlengen van de levensduur van producten is het installeren van tweedehandsproducten in armere landen waar de zon veel schijnt interessant. De tegenwerping is dan vaak dat je ter plekke een afvalberg creëert, maar dat doe je op termijn ook met nieuwe zonnepanelen.’

En batterijen van elektrische auto’s?
‘Dat is een ander verhaal dan zonnepanelen, omdat je hier spreekt over het toepassen in een andere applicatie. Die batterijen kennen heel hoge standaarden, bijvoorbeeld wat betreft laad- en ontlaadsnelheid. Er is daardoor relatief veel uitval in productie. Maar dan kunnen ze vaak nog prima worden gebruikt in stationaire toepassingen voor het opslaan van zonnestroom, en dat geldt ook na hun leven in een auto. Tegelijkertijd is dat ook geen gemakkelijke case, bijvoorbeeld omdat het tijdrovend en daardoor duur is om te bepalen welke producten nu echt geschikt zijn voor hergebruik. Maar ook op dat gebied hebben we stappen vooruit gezet in het project.’

De conclusie is?
‘Wij hebben met CIRCUSOL een aanzet gegeven voor het ontwikkelen en demonstreren van een belangrijk aspect van een toekomstige Europese circulaire economie. Er is echter nog heel veel werk te verzetten in die transitie. Zo zit heel veel grote en kleine wet- en regelgeving in de weg van circulaire businessmodellen voor hernieuwbare energie. Zo is in België een zonne-energiesysteem op het dak van een woning per definitie eigendom van de huiseigenaar. In Duitsland moet je als kleine energieleverancier – bijvoorbeeld als je zonnestroom voor het laden van die elektrische steps levert – voldoen aan alle eisen die ook aan grote energieleveranciers worden gesteld. Daarnaast zit dus dat slechte imago van tweedehands in de weg; overheden zouden het goede voorbeeld kunnen geven door eerder gebruikte zonnepanelen op de daken van hun vastgoed te leggen. Er is nog op heel veel vlakken heel veel werk te verzetten. Maar wij hebben wel aangetoond dat het kan en dat het de moeite waard is.’