De energietransitie en de energiemarkten: ‘Betrouwbaarheid moet weer de kern worden om calamiteiten te voorkomen’

In jouw werkzaamheden komen de werelden van hernieuwbare en fossiele energie bij elkaar. Hoe kijk jij terug op 2022?
‘Een jaar met een uitzonderlijke energiecrisis. Momenteel is de gasprijs op de groothandelsmarkten 9 tot 10 keer zo hoog als normaal. Een groot aantal mensen wordt in armoede gestort, raakt financieel in het nauw. Je ziet bedrijven die failliet gaan of tot stilstand komen. Tegelijkertijd overheerst opmerkelijk genoeg vooralsnog een zekere gelatenheid in de samenleving.’

Wat is de reden denk je?
‘Het is echt wel duidelijk dat vele partijen hun uiterste best doen om de zaak te verlichten. De overheid komt met prijsplafonds voor energietarieven. Kolencentrales worden weer opgestookt. In de Eemshaven is in korte tijd een enorme importterminal voor lng uit de grond gestampt. De gasvoorraden voor de winter zijn bijna voor 100 procent aangevuld, dat geeft een zekere rust op de markt. Bij elkaar opgeteld zorgen dit soort acties dat de grootste ellende wordt voorkomen. Het gaat niet goed, maar het zou veel erger kunnen zijn.’

Wordt het snel weer beter?
‘We zijn voorlopig nog niet van die hoge prijzen af. Dat hebben we onszelf aangedaan. Tot voor kort kwam 45 procent van ons gas uit Rusland. Ooit spraken we af dat dat maximaal 30 procent mocht zijn. Die norm is niet gehanteerd, hoewel diverse deskundigen met luide stem riepen dat onze afhankelijkheid te groot werd. Nu zitten we met de gebakken peren.’

Wat is voorlopig, wanneer gaan de prijzen wel weer dalen?
‘Voor volgend jaar staat de groothandelsprijs van gas op 140 euro per megawattuur. Wanneer je gas inkoopt voor 2025 betaal je 70 euro per megawattuur. De kosten voor levering in 2027 zijn 33 euro. De daling zet dus op de middellange termijn in, zo is de verwachting van nu, onder andere vanwege de realisatie van steeds meer importterminals voor lng in Noordwest-Europa en omdat ook lng-exporteurs druk aan het investeren zijn. De komende 2 jaar zullen echter nog ronduit problematisch zijn, is thans de verwachting.’

Is lng de toekomst, wat betekent dat voor onze energieprijzen?
‘We kunnen de komende 20 jaar nog niet zonder gas. De import uit Rusland is tot stilstand gekomen. We stoppen ook met gas uit Groningen. De Noren leveren onvoldoende om onze energiehonger te stillen, mede omdat in Noordwest-Europa vanwege klimaatredenen ook de kolencentrales gesloten gaan worden. Er is dus geen andere keus dan het importeren van vloeibaar gas, met Amerika en Qatar als grootste leveranciers. Erg is dat niet in principe. Het kan gewoon, maar het kost even om het te organiseren. De prijs van lng ligt ongeveer 1,5 keer zo hoog als die van aardgas. Dat is vervelend voor de industrie in Noordwest-Europa, maar tevens voor veel andere gebruikers geen schokkend verschil.’

Wat is het effect van de huidige situatie op de energietransitie van Nederland?
‘De logische consequentie van hogere prijzen voor fossiel is een snellere uitrol van hernieuwbaar. Maar dat valt tegen. Er is in ons land echter nog geen windmolen extra geplaatst vanwege de energiecrisis en in 2022 nam het aantal grote zonne-energieprojecten niet toe maar af. Dat ligt niet aan de sector – het systeem is niet wendbaar genoeg.’

Wat bedoel je daarmee?

‘Vergunningverlening kost tijd. Overheden moeten zich aan allerlei regels houden. Omwonenden protesteren vrijwel altijd. Je moet wachten op SDE++-subsidie. Je moet het geluk hebben dat de elektriciteitsnetten de nieuwe productie nog aankunnen. Op dit moment speelt ook dat projecten niet meer uitkunnen, omdat door inflatie veel goederen duurder zijn geworden en aannemers hogere tarieven rekenen, terwijl de SDE++-subsidie vastligt.’

Wat moet er gebeuren dan?
‘De energietransitie in ons land verloopt volgens een soort planeconomie. Maar in tijden zoals nu zouden we volop moeten kunnen inspelen op de actualiteit. Dat wil echter niet zeggen dat ik negatief ben. Het is de afgelopen jaren heel erg hard gegaan met zonnepanelen; Nederland staat wereldwijd nummer 2 wat betreft aantal zonnepanelen per hoofd van de bevolking. Zonne-energie is een successtory. Europa legde onlangs de lat voor zon-pv nog flink hoger – 600 gigawatt omvormervermogen (red. equivalent aan 750 gigawattpiek zonnepanelen) in 2030. Ik denk dat dat haalbaar is als alle zeilen worden bijgezet en dat Nederland daar een forse bijdrage aan gaat leveren. Ik denk weleens: als Gasunie met lokale partners in nauwelijks 6 maanden een nieuwe lng-terminal in de Eemshaven kan realiseren, waarom herhalen we dat kunstje dan niet voor andere belangrijke projecten?’

Maar daarvoor is wel fundamentele verandering nodig?
‘Het moeilijkste deel van de energietransitie breekt pas na 2030 aan. Daarna moeten we nog eens bijna de helft van onze CO2-uitstoot reduceren om in 20 jaar op 0 uit te komen. Daarop moeten we nu al voorsorteren. Er is een nieuwe aanpak nodig, allereerst in de vorm van een helder en allesomvattend plan voor onze energietransitie. Dat geeft richting, maar we moeten wel kunnen bijsturen wanneer dat nodig is. Dat vereist een wendbaar systeem zodat snel kan worden gereageerd op risico’s en nieuwe kansen. Als derde moet betrouwbaarheid terugkeren als de kern van ons energiesysteem.’

Betrouwbaarheid?
‘Niemand kon voorspellen dat er opeens Russische tanks door Oekraïne zouden rijden.  Maar verrassingen kunnen zich altijd voordoen, in wat voor vorm dan ook. Dat we ons steeds kwetsbaarder maakten jegens Russisch gas was voor iedereen duidelijk. Toch werd daar niets aan gedaan; we namen geen voorzorgsmaatregelen. Nu ondervinden we daarvan de ernstige gevolgen. De energieprijzen gaan door het plafond en dat is een recept voor grote sociale en maatschappelijke ellende.’

Het roer moet om?
‘Laten we deze harde les ter harte nemen in de energietransitie. Onzekerheid over de betrouwbaarheid van de energie en prijzen die door het dak gaan zijn fnuikend voor het draagvlak. Grote industriële verbruikers van elektriciteit zullen ook niet gemakkelijk kunnen besluiten te elektrificeren of over te schakelen op waterstof als ze geen zekerheid hebben over de ongestoorde levering van energie. Voldoende aanbod van energie tegen een acceptabele prijs moet dus aan de basis liggen van het energiesysteem van de toekomst. Dat betekent dat we ons moeten indekken tegen disrupties.’

Hoe dan?
‘We doen dat nu reactief voor aardgas, door meer importterminals voor LNG te bouwen. Rijkelijk laat helaas; we zitten op de blaren. Laten we dit proactief doen voor elektriciteit en waterstof. Dat betekent volop investeren in netverzwaring, overcapaciteit aan wind en zon en niet te vergeten: zorgen voor ruim voldoende back-upvoorzieningen voor als het een keertje wat minder waait. Laten we ons ook voorbereiden op ongewenste verrassingen die het systeem kunnen verstoren. Kortom: we moeten het energiesysteem van de toekomst zeer robuust maken. Dat kost allemaal wel wat natuurlijk, dan heb je echter ook wat. Zeker in tijden van crisis verdienen we dat dubbel en dwars terug, niet alleen qua geld, maar ook wat betreft gemoedsrust van miljoenen burgers en bedrijven.’