Economisch Instituut voor de Bouw: schaalvoordelen collectieve aanpak aardgasvrije wijken beperkt

Dat stelt het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) in een nieuw rapport over de 20 proeftuinen aardgasvrije wijken. Het EIB heeft 13 proeftuinen bestudeerd waarvoor in de eerste tranche in 2018 subsidie werd toegekend en 7 proeftuinen die in 2020 subsidie kregen. De proeftuinen uit de tweede tranche zijn daarom bestudeerd op plannen, maar nog niet op resultaten.

Geen enkele proeftuin op schema
Doel van het onderzoek was om op basis van ervaringsfeiten de lessen op te halen en implicaties voor het beleid in beeld te brengen. De focus van de analyse lag op de financieel-economische ontwikkelingen binnen de proeftuinen. De ontwikkelingen hiervan hangen echter sterk samen met organisatorische, technische en juridische zaken en het bestaan en de ontwikkeling van het draagvlak in wijken. Daarom zijn deze zaken in onderlinge samenhang onderzocht.

Een eerste in het oog springend gegeven is volgens het EIB dat de proeftuinen moeizaam voortgang boeken. ‘Van de 13 door ons onderzochte proeftuinen uit de eerste tranche, ligt er eigenlijk geen enkele echt op schema. De meeste proeftuinen hadden inmiddels al aardgasvrije woningen moeten opleveren volgens de eigen planning. Er zijn echter slechts 4 proeftuinen die woningen hebben gerealiseerd en de aantallen blijven ook hier ruim achter bij de eerder geformuleerde ambities. Ook is duidelijk dat de ambities niet op korte termijn alsnog worden gerealiseerd. In slechts een beperkt aantal gevallen is het bijvoorbeeld al tot aanbesteding gekomen. Tekenend voor het beeld is ook dat 3 van de onderzochte proeftuinen tijdens de rit van koers zijn veranderd en hierdoor weer een nieuwe start hebben moeten maken.’

4 soorten knelpunten
Het EIB signaleert 4 soorten knelpunten: technische uitdagingen, publiek-private samenwerking, juridische kaders en draagvlak bij bewoners. ‘Technische knelpunten zijn er in verschillende vormen. Het gaat zelden om geheel nieuwe technieken, maar eerder om logistieke uitdagingen en onvoorziene problemen’, schrijft het instituut. ‘Het organiseren van draagvlak onder bewoners is in bijna alle projecten een uitdaging en in de meeste projecten ook een bron van vertraging gebleken. Bij warmtenetten moeten ook de woningen worden aangekoppeld en betreden en dit vergt soms ook meer ingrepen dan vooraf ingeschat. Ook hebben bewoners soms bezwaar tegen het feit dat er maar één leverancier is waar zij in de toekomst op aangewezen zijn, hebben zij twijfels over de duurzaamheid van de oplossing of zien zij de noodzaak er niet van in.’

Wat vooral duidelijk wordt, is dat alle wijkaanpakken met serieuze obstakels en problemen zijn geconfronteerd, die elkaar onderling kunnen versterken. Hierbij geldt bovendien het probleem van de ‘weakest link’. Het EIB hierover: ‘Alle zaken moeten kloppen om voldoende voortgang en resultaat te kunnen boeken, en daaraan wordt zelden voldaan.’

All-electric niet veel ongunstiger
Het EIB onderscheidt 4 hoofdrichtingen om tot aardgasvrije wijken te komen: warmtenetten, all-electric, groen gas en waterstof. Een belangrijke conclusie is dat de all-electric route niet zoveel ongunstiger uitpakt ten opzichte van de aanpak via warmtenetten, die op papier kosten-effectiever lijkt. ‘Hier geldt dat de aanpak met warmtenetten veel meer complexiteit kent en het is deze complexiteit die ook aanzienlijke extra kosten kan veroorzaken’, aldus het EIB.

De resultaten van de proeftuinen kunnen volgens het EIB kritisch worden bezien in termen van de moeizame voortgang en de oplopende financiële rekeningen die zich in de tijd voordoen. ‘Belangrijk is echter om vast te stellen dat het hier inderdaad gaat om proeftuinen. De uitdagingen voor de gemeenten die zich aan het front hebben genesteld, waren groot. Daar komt bij dat de meeste proeftuinen zijn gestart toen er nog vele zaken onduidelijk waren. Zo is “leergeld” betaald en de lessen die hier geleerd zijn, waren niet goedkoop, maar in het licht van de omvang van de operatie die nog voor ons ligt, relatief toch klein. Zo is de programmering van het Programma Aardgasvrije Wijken gericht op het verduurzamen van 50.000 woningen en andere gebouwen. In het licht van doelstellingen om 1,5 miljoen woningen te verduurzamen, waarvan een aanzienlijk deel naar verwachting van het aardgas gekoppeld zal worden, is dit de top van de ijsberg. Tegen deze achtergrond zijn leereffecten heel belangrijk. Alles wat we kunnen verbeteren in de aanpak gaat voordelen opleveren voor de grote operatie die nog moet komen.’

Vraagtekens bij wijkaanpak
Het EIB plaatst in het onderzoeksrapport verder vraagtekens bij de wijkaanpak. ‘Dat de wijkaanpak vrij centraal is komen te staan binnen de gebouwde omgeving lijkt voort te vloeien uit het Klimaatakkoord. Hier is een beeld geschapen van wijken die onder regie van de gemeenten en in brede coalities van marktpartijen en kennisinstellingen schaalvoordelen gaan realiseren en kostenbesparende innovaties tot stand brengen. In werkelijkheid zijn de schaalvoordelen van de activiteiten in de bouw- en installatiesector echter klein. Het leeuwendeel van de kosten bestaat uit variabele kosten van het aanbrengen van specifieke infrastructuren op specifieke locaties en uit het verrichten van isolatiewerkzaamheden in individuele woningen. Ook de prijs van industrieel geproduceerde goederen als warmtepompen en zonnepanelen hangt niet primair af van de vraag in Nederland, aangezien vraag en aanbod hier wereldwijd tot stand komt. Dit alles betekent niet dat schaalvoordelen geheel afwezig zijn, maar wel dat de omvang van deze voordelen niet moet worden overschat.’