PBL: meer politieke aandacht nodig circulaire batterijen en zonnepanelen

De PBL-onderzoekers constateren dat Nederland het grondstofgebruik alleen substantieel kan terugdringen als naast recycling ook andere oplossingen worden toegepast, zoals circulair ontwerp en levensduurverlenging.

Leveringsrisico’s
Het PBL heeft een overkoepelende analyse opgesteld op basis van onderzoek door TNO, CML en RIVM naar producten die kenmerkend zijn voor de Nederlandse economie. Omdat het nationale grondstof- en materialengebruik de laatste decennia gestaag toeneemt en steeds meer afhankelijk is geworden van de import, moet hier verandering in gebracht worden.

De onderzoekers wijzen er onder meer op dat de leveringsrisico’s voor zonnepanelen en batterijen  is toegenomen. Dat de groei van het grondstofgebruik kan worden afgeremd door recycling van afval is bekend, maar volgens het PBL is een bredere aanpak om het grondstofgebruik te beperken minstens zo belangrijk. Uitgangspunten voor zo’n bredere aanpak zijn slimmer en circulair productontwerp, levensduurverlenging van producten via reparatie en hergebruik én door een vermindering van de vraag naar producten.

Elektrische auto
‘Nu kiezen voor circulaire oplossingen is van groot belang, want er worden veel investeringen gedaan in actuele maatschappelijke opgaven zoals in woningbouw en hernieuwbare energie’, aldus Marko Hekkert, directeur PBL. ‘We zien dat maatschappelijke opgaven zoals meer schone energie en meer huisvesting momenteel meer aandacht krijgen dan de transitie naar de circulaire economie. Als een brede circulaire aanpak niet nu wordt meegenomen, missen we kansen en lopen we risico op verspilling van kostbare grondstoffen nu en in de toekomst, en mogelijke ernstige tekorten.’

Een concreet voorbeeld is volgens Hekkert de elektrische auto: vaak zit de autobatterij dusdanig geïntegreerd in het frame van een auto dat de losse elementen niet te repareren of vervangen zijn. In een circulaire economie wordt hier al in het productontwerp rekening mee gehouden. ‘Dat geldt voor tal van andere producten van alle soorten en maten, van rijtjeswoningen tot knijpfruitverpakkingen. Belangrijk is dat de overheid richtlijnen geeft aan bedrijven om producten te maken die circulair zijn’, legt Hekkert uit. ‘Elk product is anders, daarom is specifiek beleid per product van belang.’

Productgroepanalyses
De onderzoeken van RIVM, CML en TNO richtten zich op kunststof verpakkingen, woningen en hernieuwbare-energietechnologie. Ze werkten daarbij samen met Universiteit Utrecht, RWS en TU Delft, onder regie van het PBL. Het PBL heeft vervolgens een overkoepelende analyse over deze 3 productgroep analyses uitgevoerd.

René Kleijn en Arjan de Koning van CML hebben samen met de andere onderzoekers 3 hernieuwbare-energiesystemen onderzocht: zonnepanelen, windturbines en lithium-ionbatterijen in bijvoorbeeld elektrische auto’s. Daarvoor combineerden ze 3 perspectieven: materiaalstromen, de technische opties en het innovatiesysteem; alles wat te maken heeft met het faciliteren van innovaties en transitie. ‘De energietransitie en de circulaire transitie hangen natuurlijk op meerdere manieren met elkaar samen en kunnen elkaar zowel tegenwerken als versterken’, aldus Kleijn en De Koning.

19 tot 38 procent verminderen
Uit de analyse van de onderzoekers blijkt dat de toename van materiaalgebruik met 19 tot 38 procent verminderd kan worden als meer rekening gehouden wordt met circulariteit bij het plaatsen van hernieuwbare-energiesystemen tot aan 2050.

Circulaire maatregelen zijn bijvoorbeeld productpaspoorten, ontwerp voor lange levensduur, efficiënter materiaalgebruik en inzet van geavanceerde recyclingmethoden om meer materialen terug te winnen uit lithium-ionbatterijen. Een van de boodschappen uit het rapport is de noodzaak om circulariteitsinnovaties in samenhang met energie-innovaties te ontwikkelen, omdat deze laatste op dit moment zo sterk leidend zijn.

Zonnepanelen
Het PBL constateert in zijn analyse van de verschillende onderzoeken dat er specifiek beleid nodig is voor individuele producten. ‘In de groep energietechnologieën zijn zonnepanelen bijvoorbeeld heel anders dan autobatterijen. De producten komen tot stand in een diversiteit aan ketens, elk met zijn eigen – internationale – actoren, cultuur, kenmerken en grondstoffen. Daarom verschillen ook de oplossingen voor het meer circulair maken van deze ketens.’

Gemeenschappelijke deler van al deze producten is dat de vraag toeneemt en daarmee volgens de onderzoekers ook het belang van circulariteit. ‘Bij de energietechnologieën staan er in 2050 ruim 4 keer zoveel windturbines, zijn er 11 keer zoveel zonnepanelen en 38 keer zoveel batterijen als nu.’

Materiaal verdwijnt
De energietechnologieën zijn in de ogen van de onderzoekers weinig circulair, omdat het materiaal uit de productgroep verdwijnt. ‘Glas van afgedankte zonnepanelen wordt toegepast als glaswol en het betongranulaat gaat naar de wegenbouw. De bladen van windturbines worden meestal opgeslagen of – in een uitzondering op het verbod op verbranden van composieten – verbrand. Alleen voor metalen geldt een hoog percentage hoogwaardige recycling, en die worden binnen de sector ook weer toegepast.’

Slapende voorraad
De ongebruikte – ‘slapende’ – voorraad in het energiesysteem wordt door het PBL getypeerd als ‘opmerkelijk’. ‘Dit zijn bijvoorbeeld zonnepanelen die niet meer werken en wel blijven liggen op daken of opgesteld blijven in zonneparken. Ze functioneren niet meer, maar zitten nog niet in een afvalketen.’

Recycling kan tot 2050 naar het idee van de onderzoekers helpen om het gebruik van primaire materialen te verdringen. ‘De hoeveelheid vrijkomende materialen blijft nog enige tijd gering vergeleken bij het gebruik. Bij energietechnologie heeft het inzetten op recycling in de productieketen wel een direct en groot effect op specifieke materialen zoals zilver. Zilver is nodig voor zonnepanelen en daarvan is de levering niet gegarandeerd.’

Gemiste kans
Bij de productgroep energietechnologieën is het effect van circulariteitsstrategieën op verbeterde leveringszekerheid volgens de onderzoekers aanzienlijk. Het gebruik van materialen waarvoor er leveringsrisico’s zijn, halveert bijna in batterijen en zonnepanelen. Dit betreft het gebruik van de strategische metalen koper en nikkel, en het gebruik van kritieke metalen, zoals gallium en dysprosium. Voor zonnepanelen is het gebruik van strategische en kritische materialen door circulariteit respectievelijk 42 procent en 54 procent lager dan in de trend.

Dat er weinig of geen aandacht voor circulariteit in vergunningen en aanbestedingen is, is in dat kader volgens het PBL een gemiste kans. ‘Bij vergunningen en aanbestedingen door overheden is nog weinig aandacht voor een circulaire economie. Overheden zouden bij aanbestedingen of het geven van vergunningen kunnen letten op de mate waarin het product circulair is, maar hier is nog nauwelijks sprake van. Zo sluit de periode van een vergunning voor een windpark of zonnepark vaak niet aan bij de economische en technische levensduur van de windturbine of zonnepanelen. Vergunningsduur is bijvoorbeeld afgestemd op de duur van de subsidie. In de praktijk krijgt de transitie naar een circulaire economie minder aandacht van ondernemers en overheden dan andere opgaven. De aandacht in de maatschappij gaat naar de bouw van meer huizen, meer windmolens, en zoveel mogelijk hernieuwbare elektriciteit tegen de laagste kosten. Hierbij wordt nog weinig aandacht geschonken aan de circulariteitsstrategieën. Dat is een gemiste kans.’

Productontwerp
Het PBL besluit met een oproep voor meer aandacht in politiek beleid voor het ontwerpen van circulaire producten. ‘De meeste bedrijven gaan namelijk niet uit zichzelf hun producten geschikt maken voor circulariteitsstrategieën. Bij bedrijven geven andere belangen daar de doorslag, bijvoorbeeld kostenbeheersing, marketing en de bekendheid van de afnemer of consument met het product. Als de overheid de circulaire transitie wil versnellen, zou ze producenten daarom moeten stimuleren en ondersteunen.’